1969 yılında ayda kalıcı bir yerleşim kurma fikri imkansız görünüyordu…
Amerika Birleşik Devletleri, Çin ve Japonya yeni bir yarışta birbirleriyle savaşırken, Dünya’nın toprak anlaşmazlıkları yakında uzaya da sıçrayabilir.
Neil Armstrong Ay’a ilk kez Amerikan bayrağını diktiğinde Ay’ın ABD’ye ait olduğunu düşünenler vardı. Peki herhangi biri gerçekten Ay’a sahip olabilir mi?
Northumbria Üniversitesi’nde uzay hukuku profesörü olan Christopher Newman’a göre bu sorunun kolay bir cevabı var: Kimse Ay’a sahip çıkamaz!
Uzay anlaşmalarıyla belirlenir
Ay ve diğer gök cisimleri 1967 Dış Uzay Anlaşması’na (OST) tabidir. Amerika’nın Ay’a ayak basmasından iki yıl önce imzalanan bu yasalar, hiç kimsenin Ay’da hak iddia edemeyeceği anlamına geliyor.
Uluslararası anlaşmaların standartlarına göre yalnızca 17 maddeden oluşan OST, Ay’ın veya diğer gök cisimlerinin ‘sahiplenilemeyeceği’ ilkesini ortaya koyuyor.
Profesör Newman konuya ilişkin açıklamasında şu ifadeleri kullandı:
O zamanlar ay yarışını kimin kazanacağı pek belli değildi. Dolayısıyla bu anlaşmanın amacı bu iki büyük gücün (ABD ve Rusya) uzayda rekabet etmesini engellemek ve kimsenin üstünlük sağlamamasını sağlamaktı.
Bu, hiç kimsenin Ay üzerinde egemenlik iddiasında bulunamayacağı, hak iddia edemeyeceği veya Ay’daki toprakların sahibi olamayacağı anlamına gelir.
Bu anlaşmaya itiraz edilemez.
Makul bir mülk üzerinde hak iddia etmek istiyorsanız mahkemeye gitmelisiniz.
Ancak Ay’da toprak sahibi olabilmek için Dış Uzay Anlaşması’nın (OST) imzalanması gerekiyor. İtiraz edilecek bir mahkeme yok.
OST’de ortaya konan bir diğer önemli ilke, devletlerin uzayı keşfetme ve inceleme hakkına sahip olmasıdır.
Uzay araştırmaları kısıtlanamayacağından, hiç kimse yasal olarak Ay’ın bir bölümünü çitle çeviremez ve ona kendi malı gibi davranamaz.
Ülkelerin sorumlulukları
Dış Uzay Konsensüsü, ülkeleri Ay’a yapılacak tüm görevlerden sorumlu tutuyor. Örneğin; Ay’a bırakılan iniş araçları, sondalar ve ay araçları, onları oraya gönderen ülkelerin sorumluluğundadır.
Teorik olarak, eğer bir devlet Ay’da kalıcı bir yerleşim yeri inşa edecekse, bu, inşa ettiği her yapının kendisine ait olacağı anlamına gelebilir. Ancak yine de kimse toprak talep edemez.
NASA’nın Jet Propulsion Laboratuvarı, Ay’ın yüzeyin altında bekleyen yüz milyarlarca dolarlık kullanılmamış kaynak içerebileceğini iddia ediyor.
En değerlisi, bu kaynakların gelişmiş elektroniklerin üretimini sürdürmek için gerekli eser toprak metallerini içermesidir.
Kaynak kullanımı tartışılıyor
Ancak Profesör Newman, bu kaynaklar hakkında yasal olarak neler yapılabileceğinin uzay hukuku camiasında büyük bir tartışma konusu olduğunu söylüyor.
Bu açıdan bakıldığında madencilik, Dış Uzay Anlaşması tarafından açıkça yasaklanmıştır.
Devletler gök cisimlerini özgürce kullanma hakkına sahip olduğundan, savunucular bunun orada buldukları mineralleri ‘kullanmayı’ da kapsayacak şekilde genişletilmesi gerektiğini söylüyor.
Dış Uzay Anlaşması’nda belirtilen kurallar açıktır: Hiçbir devlet Ay’da toprak iddiasında bulunamaz.
Ancak anlaşma 50 yıl önce, bırakın madencilik faaliyeti kurmayı, Ay’a seyahat etmenin bile düşünülemeyeceği bir dönemde yazılmıştı.
Neyin ‘kullanım’ sayılacağı sorusuna yasanın açık uçlu yaklaşımı nedeniyle, eyaletler ve şirketler uzak gelecekte Ay’ın bazı kısımlarına sahip olmak isteyebilir.
Hatta bazıları, artık Dış Uzay Anlaşması’nın geçersiz sayılıp günümüze uygun daha fazla düzenleme yapılmasının zamanının geldiğini iddia ediyor.
Son zamanlardaki başarısız iniş denemelerinin de gösterdiği gibi, Ay’a ulaşmak hâlâ son derece zordur ve Ay yüzeyinde kalıcı yerleşimlere benzer herhangi bir şey görmeye başlamamız muhtemelen uzun bir zaman alacaktır.
Dış Uzay Anlaşması hakkında bilmeniz gerekenler
Uzay araştırmaları tüm ülkelere fayda sağlamalıdır.
Uzay, ulusal egemenlik tartışmalarına konu değildir.
Devletler uzayda uluslararası hukuka uymak zorundadır.
Devletler uzaya nükleer silah veya diğer kitle imha silahlarını koymamalıdır.
Astronotlara tüm insanlığın elçileri gibi davranılmalıdır.
Devletler uzaydaki ulusal faaliyetlerden sorumludur.
Devletler, diğer devletlerin uzay nesnelerine verilen zararlardan sorumludur.
Devletler lansmanları izleyebilmelidir.
BM’nin ve kamuoyunun uzay faaliyetleri konusunda bilgilendirilmesi gerekiyor.
İstasyonlar ve üsler diğer devletlerin temsilcilerine açık olmalıdır.
Hükümetlerarası faaliyetler de konsensusla kontrol edilmektedir.
Anlaşma tüm eyaletlere açıktır.
Anlaşma değiştirilebilir.
Devletler anlaşmadan ayrılabilir.
Bu muhtıranın kopyaları devlet arşivlerinde saklanmaktadır.
